Mae popeth yn dechrau gyda hedyn…ac felly hefyd ein hanturiaethau fel tîm ymchwil newydd sydd wedi’i leoli yn y DU a De Affrica, a ddaeth at ei gilydd drwy raglen Ffermio dros Gyfiawnder Hinsawdd 2021-2022 y British Council. Cydlynwyd y tîm gan dîm trawsddisgyblaethol o ymchwilwyr profiadol o’r Ganolfan Agro-ecoleg, Dŵr a Gwytnwch (CAWR) ym Mhrifysgol Coventry, a Chadeirydd Ymchwil y Bio-Economi ym Mhrifysgol Cape Town (UCT).
Yn dilyn cyfres o weminarau sy’n ysgogi’r meddwl a gweithdai rhyngweithiol ar-lein ar agro-ecoleg a chyfiawnder hinsawdd, dan arweiniad y tîm Ffermio dros Gyfiawnder Hinsawdd, cawsom ein gwahodd i fynd i is-grwpiau ac arwain prosiect ymchwil peilot sy’n gysylltiedig â’r materion hyn. Ffurfiwyd ein his-grŵp o bump o ymchwilwyr, gweithredwyr, tyfwyr ac addysgwyr sydd wedi’u lleoli yn y DU a De Affrica sydd â diddordeb mewn agro-ecoleg. Gyda’n gilydd, buom yn gweithio’n rhithwir i ddatblygu prosiect byw ar ffermio dros gyfiawnder hinsawdd.
Wrth i ni ddod i adnabod ein gilydd trwy gyfres o gyfarfodydd ar-lein dros Zoom, daeth i’r amlwg ein bod i gyd yn rhannu angerdd ym mhwysigrwydd hanfodol hadau ar gyfer cyfiawnder hinsawdd a chydnabyddiaeth a rennir bod rôl ganolog hadau wedi’u bridio gan ffermwyr ac wedi’u hachub gan y gymuned mewn trawsnewidiadau agro-ecolegol yn parhau i gael eu hanwybyddu i raddau helaeth. Gwnaethom gynllunio prosiect ymchwil peilot a oedd yn ceisio ymchwilio i rôl systemau hadau a arweinir gan ffermwyr ac yn seiliedig ar y gymuned ar gyfer dyfodol bwyd sy’n gallu gwrthsefyll yr hinsawdd.
Mae tri o’n tîm wedi’u lleoli yn y DU (Poppy Nicol, Georgie Styles a Dennis Touliatos), un yn Ne Affrica (John Nzira) ac un rhwng Eswatini a De Affrica (Maya Marshak). Gan dynnu ar leoliad daearyddol a gwybodaeth leol ein tîm ymchwil, penderfynwyd canolbwyntio ein gwaith ymchwil ar genedl fach Cymru ac ardal Vhembe yn Limpopo, De Affrica.
Gwnaethom gyfweld â chynrychiolwyr o bum menter arbed hadau yng Nghymru a phum arbedwr hadau wedi’u lleoli yn ardal Vhembe. Roedd cyfweliadau’n cynnwys taith gerdded ar ffermydd ac yn dilyn fframwaith cyfweliadau lled-strwythuredig. Ein nod oedd cyfweld â thyfwyr fel rhai sydd â gwybodaeth. Mae ganddynt brofiad a gwybodaeth ddofn o weithio ym maes arbed hadau mewn cyd-destun agro-ecolegol. Roedd y dull aml-safle yn ein galluogi i gael mewnwelediad ar brofiadau byw o arbed hadau yng nghanol patrymau hinsawdd sy’n newid.
Cymru wlyb a gwyntog
Wrth deithio fel tîm o dri ledled Cymru mewn amodau tywydd difrifol gyda glaw a stormydd, roedd yr angen am fathau o hadau sy’n gallu gwrthsefyll amodau eithafol yn teimlo’n berthnasol iawn. Fel y mae adroddiad ‘Newid Hinsawdd 2022’ yr IPCC yn nodi, mae digwyddiadau tywydd eithafol yn debygol o gynyddu o ran amlder a’u maint yn y dyfodol. Amlygodd arbedwyr hadau a gyfwelwyd yng Nghymru bryder ynghylch mwy o law yn ogystal ag amlder a maint cynyddol digwyddiadau o wyntoedd a stormydd.
Yn Sir Benfro, gwnaethom gyfweld â ffermwr sy’n gweithio i adfywio grawn treftadaeth, sef cydweithrediad hadau sy’n gweithio i arbed a dosbarthu mathau amrywiol o gnwd ar gyfer ffermydd ar raddfa gartref, gerddi ar osod a ffermydd ar raddfa fach. Ym Mhowys, gwnaethom gyfweld â menter gymdeithasol sy’n gweithio i gefnogi dysgu yn y gymuned am arbed hadau a thyfwr sy’n gweithio i wella nifer o fathau o domatos sy’n fwy addas i’w tyfu yn hinsawdd oerach, llathach canolbarth Cymru.
Sychder yn ardal Vhembe
Yn Ne Affrica, roedd y tîm ymchwil dan arweiniad John Nzira a’i gynorthwywyr maes yn dyst i straeon am fath arall o gyflwr tywydd eithafol – sychder. Amlygodd arbedwyr hadau yn ardal Vhembe yr angen am fathau o gnwd sy’n gallu gwrthsefyll amodau sychder. Gwnaethant gyfweld â phump o arbedwyr hadau ffermwyr bach sy’n tyfu i raddau helaeth ar gyfer bod yn hunangynhaliol.
Mynegodd arbedwyr hadau yn Ne Affrica sut mae cnydau sy’n effeithlon o ran dŵr ac sy’n gallu gwrthsefyll sychder, a mathau wedi’u haddasu’n lleol, yn cael eu gwerthfawrogi’n fawr, a faint o’r rhain yw cnydau treftadaeth a drosglwyddir i lawr drwy genedlaethau. Ac eto, ym marchnadoedd hadau masnachol, nid ystyrir yr had hwn fel un sydd â’r galluoedd hyn. Mae rhaglenni bridio yn ceisio ac yn addo nodweddion sy’n gwrthsefyll sychder drwy dechnegau bridio gwyddonol a pheirianneg genetig, gan ddiystyru rôl cenedlaethau o ffermwyr sy’n gweithio yng nghyd-destun yr heriau hyn i ddatblygu hadau sy’n addas iddyn nhw. Amlygodd arbedwyr hadau hefyd bwysigrwydd nifer o werthoedd hadau gan gynnwys blas, maeth a diogelwch bwyd drwy gydol y calendr tymhorol yn ogystal â gwerth diwylliannol ac ysbrydol.
Arbed hadau ar gyfer gwydnwch yn y dyfodol
Mae ein gwaith yn tynnu sylw at rôl hanfodol systemau hadau a arweinir gan ffermwyr ac yn seiliedig ar y gymuned ar gyfer systemau bwyd rhanbarthol ffyniannus a bod hyn yn arbennig o bwysig yn wyneb newid yn yr hinsawdd.
Mae’r nifer fach o arbedwyr hadau y buom yn siarad â hwy yn gweithio ar ymylon y system fwyd ar hyn o bryd yn cael eu nodi fel arloeswyr a gofalwyr, gan nodi’r posibiliadau ar gyfer systemau bwyd mwy amrywiol a chadw posibiliadau amrywiaeth hadau yn fyw a deinamig. Maent yn angerddol am y posibiliadau ar gyfer gwneud systemau hadau yn rhanbarthol, sydd yn eu tro â’r potensial i gefnogi mathau mwy blasus, mwy amrywiol, sydd hefyd o bosibl yn fwy gwydn i effaith hinsoddau newidiol.
Rhagor o wybodaeth
I wrando ar ganfyddiadau mwy manwl ein gwaith ymchwil, gwrandewch ar ein podlediad.
Mae ein briff polisi yn tynnu sylw at yr angen am fwy o gydnabyddiaeth o’r rôl hanfodol sydd gan rwydweithiau arbed hadau dan arweiniad ffermwyr a’r gymuned wrth wireddu cyfiawnder hinsawdd. Rydym yn tynnu sylw at yr angen am fwy o ymchwil gyfranogol sy’n seiliedig ar y gymuned dan arweiniad ffermwyr yn ogystal â pholisi trawsnewidiol sy’n gwrando ar leisiau ffermwyr ac yn eu cynrychioli, yn ogystal â gwybodaeth ffermwyr ac arbedwyr hadau yn y gymuned.
Gallwch hefyd gael rhagor o wybodaeth am rôl bwysig arbedwyr hadau wrth ddiogelu cnydau amrywiol, gwneud systemau hadau yn rhanbarthol a helpu i sicrhau mathau sy’n wydn i ansicrwydd hinsawdd, yn ein blog nesaf.
Diolchiadau
Gyda diolch i’r British Council, CAWR, UCT a’r holl bobl sy’n achub hadau y gwnaethom eu cyfweld am gefnogi’r gwaith hwn.
Blog wedi’i ysgrifennu ar y cyd gan Dennis Touliatos (CAWR), John Nzira (Ukuvuna) a Maya Marshak (Menter Hadau a Gwybodaeth).
Credyd llun – Ffa Ffrengig Corachod Porffor gan Maya Marshak.