Mae fy ngwaith ymchwil newydd yn archwilio safbwyntiau cymdeithas sifil a gwladwriaethau ar statws hawliau dynol pobl ag albinedd (PWA), sef cyflwr genetig prin a nodweddir gan bigmentiad (melanin) llai neu absennol yn y gwallt, y croen a’r llygaid. Mae gan un ym mhob 20,000 o fabanod sy’n cael eu geni ledled y byd albinedd. Fodd bynnag, gall y gyfradd fod mor uchel ag un o bob 1,000 o enedigaethau mewn rhannau o Affrica, megis y chwe gwladwriaeth is-Sahara yn yr astudiaeth hon – Tanzania, Mozambique, Malawi, Gweriniaeth Ddemocrataidd y Congo, Kenya ac Uganda.
Gan fod melanin yn bigment ffoto-amddiffynnol sy’n amsugno ymbelydredd uwchfioled, mae pobl sy’n byw gydag Albinedd mewn mwy o berygl o ffoto-ddifrod a chanser y croen. Mae dadansoddiad diweddar yn awgrymu bod 90 y cant o bobl ag albinedd â chanser y croen yn marw o’r clefyd cyn deugain oed. Er mwyn i albinedd effeithio ar rywun, rhaid i’r ddau riant gario’r genyn. Yn yr achos hwnnw, mae siawns o 25 y cant y bydd plentyn yn cael ei eni ag albinedd ym mhob beichiogrwydd.
Hyd yn hyn, mae ymchwiliadau ysgolheigaidd wedi anwybyddu’r mater hwn i raddau helaeth. Mae’r astudiaeth yn archwilio’r “wybodaeth sefyllfaol” mewn 390 o adroddiadau sy’n nodi tystiolaeth sefydliadau cymdeithas sifil (CSOs) ynghylch sefyllfa hawliau dynol pobl ag albinedd mewn chwe gwladwriaeth Affrica Is-Sahara. Daw’r set ddata o’r Adolygiad Cyfnodol Cyffredinol (UPR), sef rhaglen monitro cytundebau pum mlynedd y Cenhedloedd Unedig.
Mae pobl ag albinedd yn wynebu sawl ffordd croestoriadol o ymyriadau â hawliau dynol. Maent wedi cael eu cydnabod fel pobl sy’n wynebu gwahaniaethu hiliol (a waherddir o dan Erthygl 2 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu Hiliol (CERD)) a stigmateiddio ar sail lliw (CERD 2016, Erthyglau 20–21), yn ogystal â gwahaniaethu ar sail anabledd (a waherddir o dan Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl ag Anableddau).
At hynny, mae Erthygl 12 o Gyfamod Rhyngwladol y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Economaidd, Cymdeithasol a Diwylliannol (CESCR) yn sefydlu ‘hawl pawb i fwynhau’r safon uchaf y gellir ei chyrraedd o iechyd corfforol a meddyliol’. Bydd y camau i’w cymryd gan y Gwladwriaethau sy’n Bartïon i’r Cyfamod presennol i wireddu’n llawn yr hawl hon yn cynnwys y rhai sy’n angenrheidiol ar gyfer… ‘atal, trin a rheoli clefydau epidemig, endemig, galwedigaethol a chlefydau eraill’.
Fodd bynnag, er gwaethaf y darpariaethau hyn, mae’r canfyddiadau’n dangos ymyriadau difrifol a pharhaus â hawliau dynol pobl ag albinedd, gan gynnwys erledigaeth, stigma a llofruddiaeth mewn llawer o fannau oherwydd gwahaniaethu, ofergoeliaeth a dewiniaeth. Ar ben hynny, mae’n dangos bod ymatebion polisi llywodraethau wedi bod yn annigonol yn gyffredinol; er bod rhai’n cofnodi cynnydd, mae eraill yn gwadu eu bod wedi torri hawliau pobl ag albinedd neu’n eu bychanu.
Fel y nodwyd, mae Erthygl 12 o CESCR yn ymwneud â gofal iechyd. Ac eto, mae’r set ddata yn manylu ar fethiant parhaus y wladwriaeth i ddarparu cynhyrchion sylfaenol sy’n achub bywydau fel amddiffynwyr croen a sbectol haul. Er enghraifft, eglurodd un sefydliad cymdeithas sifil, “Ni all llawer o’r rhai sy’n byw gyda’r cyflwr fforddio eli haul a dillad amddiffynnol sydd eu hangen yn fawr … mae potel o eli haul sy’n para am bythefnos yn gwerthu am tua $15 yn Tanzania, gwlad lle mae’r rhan fwyaf o bobl yn byw ar lai na $1.50 y dydd”. Parhaodd, “Heb unrhyw amddiffyniad naturiol rhag yr haul, bydd canser y croen angheuol yn hawlio mwyafrif helaeth yr Affricanwyr ag albinedd cyn iddynt gyrraedd 30 i 40 oed. Prin yw’r ymwybyddiaeth sydd yn y system addysg o’r angen am amddiffyniad rhag yr haul ac nid yw eli haul ar gael yn gyffredin nac yn fforddiadwy yn y rhan fwyaf o wledydd Affrica”.
Arwyddocâd ehangach yr astudiaeth newydd hon yw tynnu sylw at yr angen am waith ymchwil pellach ar y pwnc anghofiedig hwn, polisïau gwell gan lywodraethau (gan gynnwys codi ymwybyddiaeth o’r mater) a monitro ymateb gwladwriaethau i’w rhwymedigaethau i gytundeb y Cenhedloedd Unedig i bobl ag albinedd yn well.
Gweler y canfyddiadau llawn yn y papur mynediad agored arfaethedig hwn: Chaney, P. (2025) “Fatal Discrimination”: Exploring Civil Society and State Perspectives on the Human Rights Situation of Persons with Albinism in Sub-Saharan Africa, Astudiaethau Affricanaidd ac Asiaidd, Brill Publishers
Credyd delwedd: TiggyMorse trwy iStock