Yn ddiweddar, cyflwynais ymchwil WISERD newydd ar hawliau dynol yn ystod y pandemig yng Nghyngres y Gymdeithas Astudiaethau Gwleidyddol Ryngwladol yn Buenos Aires. Roedd canfyddiadau fy ymchwil yn cyd-fynd â thema’r gynhadledd ‘Gwleidyddiaeth yn Oes Argyfyngau Trawsffiniol’ ac yn archwilio sut y defnyddiodd grwpiau elitaidd gwleidyddol yn Nwyrain Affrica yr argyfwng fel esgus dros atal hawliau. Canolbwyntiodd y dadansoddiad ar chwe gwlad yn Nwyrain Affrica: Mozambique, Somalia, De Swdan, Tanzania, Uganda a Zimbabwe. Mae hyn yn mynd i’r afael â bwlch gwybodaeth oherwydd, hyd yn hyn, nid oedd gennym olwg gymdeithas sifil lawn ar effaith y pandemig ar 162 miliwn o drigolion y rhanbarth.
Datgelodd dadansoddiad o 220 adroddiadau cymdeithas sifil (corff anllywodraethol) a gyflenwyd i Adolygiad Cyfnodol Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig (UPR) – sy’n broses fonitro bob pum mlynedd, ddirywiad sylweddol yn y sefyllfa hawliau dynol. Yn ystod y pandemig, y tor-rheol gyntaf a amlygwyd gan gyrff anllywodraethol oedd torri Erthygl 9 o’r Cyfamod Rhyngwladol ar Hawliau Sifil a Gwleidyddol (ICCPR). Mae hyn yn diogelu rhyddid a diogelwch y person ac yn datgan ‘ni ddylai unrhyw berson gael ei arestio neu ei gadw yn fympwyol’.
Nodweddir disgwrs y gymdeithas sifil gan arsylwi’r corff anllywodraethol hwn: “Ym mis Tachwedd 2020, dechreuodd ymgyrchoedd etholiadol arlywyddol yn Uganda. Bu grym gormodol gan heddluoedd a lluoedd diogelwch Uganda yn dilyn protestiadau yn ymwneud â’r etholiad, gan arwain at dros 50 o farwolaethau a llawer o anafiadau. Cyfiawnhaodd awdurdodau Uganda eu grym gormodol, gan honni bod angen gwasgaru torfeydd i sicrhau cydymffurfiad â mesurau COVID-19”.
Yn gysylltiedig â hyn, mae’r Cenhedloedd Unedig wedi rhybuddio ers amser maith am ofod sifil sy’n lleihau. O amgylch y byd, mae llawer o lywodraethau yn defnyddio mesurau gormesol i gwtogi ar ryddid cymdeithas sifil. Mae’r astudiaeth hon yn dangos nad yw Dwyrain Affrica yn eithriad. Gwaethygodd y broblem yn ystod y pandemig wrth i lywodraethau geisio atal protestio dros eu hymatebion aflwyddiannus i’r coronafirws. Yn unol â hynny, roedd y patholeg ail-safle yn yr astudiaeth yn torri Erthygl ICCPR 19 (‘Bydd gan bawb yr hawl i ryddid mynegiant… ‘), ac yna torri rhyddid cymdeithasu (Erthygl 22).
Mae’r drafodaeth yn feirniadol o anfedrusrwydd a difaterwch unigolion elitaidd gwleidyddol. Fe’i nodweddir gan honiad y corff anllywodraethol hwn yn Zimbabwe: “Daeth llawer o’r cyfyngiadau ar yr hawliau i ryddid mynegiant… yn fwy difrifol yn ystod pandemig Covid-19, gyda phobl LGBT methu â symud yn rhydd rhag ofn cael eu cwestiynu neu eu targedu gan yr heddlu sy’n gynyddol weladwy. Ar ben hynny, mae iaith gasineb yn erbyn y gymuned LGBT, fel eu beio am ledaenu [COVID] ar bobl hoyw yn ceisio ymyleiddio’r gymuned LGBT ymhellach”.
Mae’r astudiaeth newydd hon hefyd yn manylu ar gynnydd sydyn mewn achosion o dorri’r Confensiwn ar Ddileu Gwahaniaethu yn erbyn Menywod. Darparodd sefydliadau cymdeithas sifil dystiolaeth oedd yn peri pryder o ymchwydd mewn trais ar sail rhyw (GBV). Nodweddir y drafodaeth gan sylwadau’r corff anllywodraethol hwn: “Mae dechrau’r pandemig COVID-19 a’r cyfnod clo wedi cynyddu cyfraddau GBV yn amlwg… [gyda] chyfraddau uwch o niwed corfforol, seicolegol a rhywiol yn Uganda… adroddodd 46% o fenywod Uganda eu bod wedi profi trais domestig corfforol wrth yn ystod y cyfnodau clo a hunan-ynysu. Yn y mis rhwng 30 Mawrth 2020 a 28 Ebrill 2020, cofnodwyd 3,280 o achosion o GBV, cynnydd mawr o’i gymharu ag adegau cyn y pandemig”.
Mae troseddau hawliau eraill a archwiliwyd yn yr ymchwil yn cynnwys achosion eang o dorri’r hawl i iechyd a lles (gan gynnwys gofal iechyd annigonol gan y wladwriaeth, ansicrwydd bwyd a newyn a syched) ac achosion helaeth o dorri’r Confensiwn Ffoaduriaid .
Mae cyfraniad gwreiddiol yr astudiaeth hon yn tynnu sylw at ‘ddysgu polisi tywyll’ yn oes argyfyngau trawsffiniol. Yn ystod y pandemig, efelychodd llywodraethau ledled Dwyrain Affrica arferion gormesol eu cymdogion, a thrwy hynny ymestyn a dyfnhau patholegau hawliau presennol. Mae hwn yn ddatblygiad brawychus yn yr hyn y mae academyddion yn cyfeirio ato fel ‘awdurdodaeth gystadleuol’. Mae hyn yn cyfeirio at arferion cyfundrefnau hybrid sy’n cyfuno elfennau o ddemocratiaeth ac awdurdodaeth.
Fel dengys y dadansoddiad newydd hwn, mae grwpiau elitaidd llywodraethu wedi defnyddio pandemig Covid-19 fel esgus dros atal hawliau pellach. Yng ngeiriau un corff anllywodraethol yn Tanzania, mae hyn yn gyfystyr â “arfaethu Covid ar gyfer gormes”. A yw hyn yn ergyd farwol i gymdeithas sifil yn Nwyrain Affrica? Mae’r astudiaeth hon yn awgrymu bod y rhagolygon presennol yn llwm.
Credyd delwedd: TRAVELARIUM trwy iStock